In de protestantse geschiedenis van Nuenen c.a. van meer dan 3½ eeuw speelt het kerkje aan de Papenvoort een belangrijke rol. Het kerkje aan de Papenvoort is sinds zijn bouw in 1824/5 al 175 jaar een onmisbare schakel tussen het verleden en de toekomst van de kerkelijke gemeente.
Door de groei van de protestantse gemeente na de Tweede Wereldoorlog en vooral na 1970 voldoet het kerkje alleen echter niet meer aan alle eisen van de gemeente.
Sinds 1999 is het nieuwe kerkelijk centrum ‘De Regenboog’ aan de Sportlaan voor vrijwel alle kerkelijke activiteiten in gebruik, terwijl het kerkje daarnaast nog wel op beperkte schaal dienst doet.
Kenmerken van het kerkje
Zoals zoveel andere protestantse kerken in Noord-Brabant en Limburg is het kerkje in opdracht van koning Willem I door Waterstaat gebouwd, nadat de rooms-katholieke kerken na 1798 weer aan de parochies waren teruggegeven.
Het kerkje is een kleine zaalkerk in twee traveeën met aan de korte zijden een driezijdige afsluiting. Op het dak is een open torentje geplaatst met een spits, voorzien van een bol en een weerhaan.
In 1963 werd aan de hervormde gemeente een carillon geschonken, bestaande uit 18 klokken. De liederen die op gezette tijden over Nuenen klinken werden op banden ingespeeld door beiaardier Arie Abbenes. Ze zijn in 1996 ingebracht in een computergestuurd programma.
De eenvoudige steunberen zijn met een horizontale rustica uitgevoerd en afgedekt met natuursteen. Het kerkje heeft in totaal zes gotische vensters en twee gotische blindramen. In de hardstenen inleg boven de deur staat gebeiteld ‘1824, J.v.Hoven, K.V.’, terwijl iets verder boven de deur in hardsteen de tekst ‘Jezus zeide: Mijn huis zal een huis des gebeds genaamd worden, Matth.21:15’ is aangebracht. Helaas is de aanbouw van de consistoriekamer in 1928 niet in de stijl van de kerk uitgevoerd. De kerk is in 1965 geheel gerestaureerd. Vervolgens is in 1984 het dak geheel vernieuwd. Vanwege zijn grote historische waarde is het kerkje een rijksmonument.
Interieur
Het interieur van het kerkje heeft in de loop der tijd verschillende wijzigingen ondergaan. Dit betreft zowel de opstelling van de preekstoel en het meubilair als de uitvoering van de verlichting en verwarming. Zo werden tijdens de grote restauratie in 1951 banken en elektrische voetverwarming aangebracht. De bolvormige lampen van melkglas werden vervangen door modernere lichtarmaturen, die later weer plaats maakten voor de huidige lichtkronen. In 1964 werd het tweeklaviers pedaalharmonium vervangen door een pijporgel, terwijl de voetverwarming plaats maakte voor heteluchtverwarming. Toen kreeg de kerk ook een nieuwe tegelvloer.
Het kerkje en zijn namen
Zelden heeft een kerkje zoveel verschillende namen gekregen als het kerkje aan de Papenvoort. De oudste drie namen: ‘Lodewijkskerkje’, ‘Wilemskerkje’ en ‘Waterstaatskerkje’ stammen uit de periode vóór de bouw.
In 1809 maakten Th. Van Lieshout, schoutciviel en J. van Hoven, gemeentesecretaris en tevens kerkvoogd van de hervormde gemeente, als vertegenwoordigers van Nuenen hun opwachting bij koning Lodewijk Napoleon die een bezoek aan Helmond bracht. Van Hoven kwam thuis met de toezegging van de koning dat er voor de kleine hervormde gemeente die nog in een zijbeuk van de oude bouwvallige kerk op de akkers kerkte een kerkje zou worden gebouwd. De toezegging was er, maar de koning had geen geld. Hij werd bovendien in 1810 door zijn broer keizer Napoleon afgezet. In 1817 kwam koning Willem I, incognito als baron van Cranendonk, jagen op zijn landgoederen in Vaarle, onder Nuenen. Van Hoven, inmiddels burgemeester van Nuenen, sprak met de koning over de toezegging van Lodewijk Napoleon. Hij kwam deze belofte na door aan Waterstaat opdracht te geven voor de bouw van een kerkje in Nuenen.
De naam ‘Van Gogh kerkje’ houdt verband met het schilderij van Vincent van Gogh uit 1884. Zijn vader ds. Th. Van Gogh stond van 1882-1885 in Nuenen. Deze naam wordt ook gebruikt door de kerkelijke stichting die het kerkje sinds 2001 beheert.
De ANWB zorgde in 1985 voor de naam ‘Reformatorische Kerk’ als aanduiding voor het kerkje in gebruik bij de Reformatorische (protestantse) Gemeente Nuenen, RGN.
Sinds 1 mei 2004 is de Protestantse Kerk in Nederland ontstaan en wordt gesproken van de Protestantse Gemeente Nuenen (PGN)
Huidig gebruik van het kerkje
Het kerkje wordt in stand gehouden door de Stichting ‘Van Gogh Kerkje’.
Het kerkje wordt voornamelijk gebruikt voor kerkdiensten en vesperdiensten van de PGN op zondagavond, maar ook voor diensten in de Stille Week vóór Pasen. Door de week wordt het kerkje ook gebruikt voor uitvaartdiensten en bij huwelijksbevestigingen. Tevens zijn er regelmatig bijzondere avonden op het grensgebied tussen religie, beeldende kunst en muziek.
Op zondagmorgen is het kerkje in gebruik door de Vergadering van Gelovigen.
Het kerkje heeft een eigen website.