Aan de uit 1764 daterende pastorie met het adres Berg 26 heeft Nuenen in het algemeen en de protestantse gemeente in het bijzonder een boeiende geschiedenis te danken. Het monumentale pand heeft overigens niet alleen als pastorie maar ook tijdelijk als kerk en particuliere woning heeft gediend. Het heeft zelfs niet veel gescheeld of het was in het begin van de 19e eeuw het raadhuis van Nuenen geworden.
De pastorie heeft vooral door Vincent van Gogh grote bekendheid gekregen, hoewel hij er maar heel kort echt heeft gewoond. Van december 1883 tot mei 1884 werkte en sliep hij in de aanbouw achter het huis. De gedenksteen op de muur van zijn “atelier” uit 1930 getuigt daarvan. Jaarlijks trekken talrijke bewonderaars uit binnen- en buitenland op ‘kunstbedevaart’ naar Nuenen langs de pastorie om een glimp op te vangen van het beroemde huis met de kastanjebomen, bekend van Vincents schilderij. De pastorie is en blijft een privéwoning en is geen museum, maar is vanwege haar grote historische waarde wel een rijksmonument.
De pastorie en haar bewoners
De eerste vijf predikanten van de gemeente woonden in de pastorie op het Lanklaar in Gerwen. Na het overlijden van de vijfde predikant, ds. Neomagus, werd het huis eigendom van zijn familie, zodat bij de komst van de zesde predikant, ds. Hanewinckel, een nieuwe pastorie moest worden gebouwd. De pastorie aan de Berg, eigendom van de burgerlijke gemeente, werd voor 3090 gulden aanbesteed. De bouwgrond, een stuk heide met een ven, de latere vijver achterin de prachtige tuin, werd gekocht voor 183 gulden.
In 1798 wilden de rooms-katholieken, in het kader van de teruggave van de vroegere eigendommen aan de parochies, de pastorie in bezit nemen. Zij moesten hier echter van afzien, omdat de pastorie eigendom was van de burgerlijke gemeente. Nadat ds. Hanewinckel in 1808 was overleden en de pastorie een tijdlang niet meer bewoond werd, besloot het gemeentebestuur de pastorie als raadhuis te gaan gebruiken. Dit besluit werd echter niet uitgevoerd, waarschijnlijk omdat de landdrost van Brabant anders oordeelde. De burgerlijke gemeente verkocht de pastorie vervolgens in 1824 voor 900 gulden aan de hervormde gemeente, die er van 1822 tot 1826 kerkdiensten in hield, bij gebrek aan een eigen kerkje. Ds. Begemann, die van 1828 tot 1875 de pastorie bewoonde en die daarmee het record van ds. Hanewinckel met drie jaar brak, liet in 1841 voor eigen rekening het koetshuis naast de pastorie bouwen. Naast de deur in de tuin is in de muur ter gelegenheid van de eerste steenlegging de naam van zijn zoon ingekrast: ‘SHA Begemann 18 19/7 41’.
Ds. Theodorus van Gogh
Een andere bekende naam van een bewoner is die van ds. Th. van Gogh, de vader van Vincent van Gogh. Hij stond in Nuenen van 1882 tot 1885 en ligt op het kerkhof aan de Tomakker begraven. Weer later – van 1910 tot 1916 – woonde er de bekende ds. Bart de Ligt, die door zijn antimilitaristische acties tijdens de Eerste Wereldoorlog in conflict kwam met het wereldlijk en kerkelijk gezag en die zelfs door het militair gezag uit Noord-Brabant werd verbannen.
Van 1926 tot 1954 werd de pastorie door particulieren bewoond, terwijl de villa Nuneville ernaast als pastorie fungeerde. Na een grondige restauratie kwam de pastorie in 1957 weer beschikbaar voor de dominee. In totaal hebben sinds 1764 eenentwintig predikanten en hun gezinnen de pastorie op de Berg bewoond.
Maatschappij van Welstand en de pastorie
Ten behoeve van de financiering van het nieuwe kerkelijk centrum “de Regenboog” aan de Sportlaan heeft de Maatschappij van Welstand de pastorie in 1996 aangekocht om de verbondenheid tussen de naam Van Gogh en Welstand te symboliseren. Vincents grootvader was een van de bestuurders van Welstand en zijn vader dus predikant in Nuenen. De Raad van Beheer van de protestantse gemeente heeft bij de verkoop als voorwaarde gesteld dat het huis altijd als pastorie dienst kan blijven doen. En dat is zo tot op de dag van vandaag.
Boek over 250 jaar pastorie
Het jubileumjaar van de pastorie in 2014 is natuurlijk uitgebreid gevierd. Om te beginnen is de lange geschiedenis van dit huis in woord en beeld gepresenteerd in een omvangrijk boek. Ontelbaar veel wetenswaardigheden over dit prachtige historische pand zijn te lezen in “Van domineeshuis tot Van Goghhuis (1764-2014), 250 jaar pastorie Nuenen en haar bewoners”, geschreven door Peter van Overbruggen en Jos Thielemans. De presentatie van het boek heeft onder grote belangstelling plaatsgevonden op zaterdag 22 maart 2014. Door een groot aantal presentaties in en buiten Nuenen heeft het boek grote bekendheid gekregen. Bestellingen vanuit het hele land en zelfs daarbuiten zijn binnengekomen.
In de filmimpressie Van Goghhuis Nuenen, in 2014 gemaakt door de Eindhovense cineast Bob Kom (†2015), vertellen de auteurs over de totstandkoming van het boek.
Vanaf 29 september 2016 is de tweede, herziene, druk van het boek te bestellen (à € 27,50 + verzendkosten) via pastorieboek@pgn-nuenen.nl of te koop in de winkel van museum Vincentre te Nuenen.